చిన్న నీటిపారుదల పథకాలు

దేశవ్యాప్తంగా పెరుగుతున్న నీటిపారుదలలో మైనర్ ఇరిగేషన్ పథకాలు ప్రధాన వాటాను అందిస్తున్నాయి.

నీటిపారుదల పథకాలు భూగర్భజలాలు లేదా ఉపరితల జలాలను ఉపయోగించి మరియు వ్యక్తిగతంగా 2000 హెక్టార్ల వరకు కల్చరబుల్ కమాండ్ ఏరియాను కలిగి ఉండేవి మైనర్ ఇరిగేషన్ స్కీములుగా వర్గీకరించబడ్డాయి. పథకాలు విస్తృతంగా ఆరు ప్రధాన రకాలుగా వర్గీకరించబడ్డాయి; (1) డగ్‌వెల్ (2) నిస్సార గొట్టపు బావి (3) మధ్యస్థ గొట్టపు బావి (4) లోతైన గొట్టపు బావి (5) ఉపరితల ప్రవాహ పథకాలు మరియు (6) ఉపరితల లిఫ్ట్ పథకాలు.

వ్యవసాయానికి పెద్ద ఎత్తున దోహదపడే ఈ పథకాల ప్రణాళిక, అభివృద్ధి మరియు నిర్వహణ అవసరాలకు ఈ పథకాల డేటాబేస్ ఉపయోగపడుతుందని భావించినందున మైనర్ ఇరిగేషన్ జనాభా గణనను నిర్వహించాల్సిన అవసరం ఏర్పడింది.

అవలోకనం  

కేంద్ర ప్రాయోజిత ప్రణాళిక పథకం "రేషనలైజేషన్ ఆఫ్ మైనర్ ఇరిగేషన్ స్టాటిస్టిక్స్ (RMIS)" 1987-88లో రాష్ట్రాలు/UTలకు 100% కేంద్ర సహాయంతో ప్రారంభించబడింది. XIవ పంచవర్ష ప్రణాళిక నుండి RMIS పథకం సెంట్రల్ సెక్టార్ ప్లాన్ స్కీమ్ “డెవలప్‌మెంట్ ఆఫ్ వాటర్ రిసోర్సెస్ ఇన్ఫర్మేషన్ సిస్టమ్ (DWRIS)”లో భాగంగా మారింది. XII ప్రణాళిక సమయంలో, RMIS అనేది ప్లాన్ స్కీమ్ DWRIS యొక్క “ఇరిగేషన్ సెన్సస్” భాగం యొక్క ఉప-భాగం. ప్రస్తుతం నీటిపారుదల గణన ("RMIS" యొక్క మాతృ భాగం) అంబ్రెల్లా పథకం- ప్రధాన మంత్రి కృషి సించాయ్ యోజన మరియు ఇతర పథకాల క్రింద ఒక స్వతంత్ర భాగం.

సమర్థవంతమైన ప్రణాళిక మరియు విధాన రూపకల్పన కోసం మైనర్ ఇరిగేషన్ (MI) సెక్టార్‌లో సమగ్రమైన మరియు విశ్వసనీయమైన డేటాబేస్‌ను రూపొందించడం RMIS పథకం యొక్క ప్రధాన లక్ష్యం. ఈ పథకం కింద ఉన్న ప్రధాన కార్యకలాపం అన్ని భూగర్భ జలాలు మరియు ఉపరితల నీటి పథకాలను (ఎక్కువగా 2000 హెక్టార్ల వరకు ప్రైవేట్ యాజమాన్యంలో ఉన్నాయి.) కవర్ చేస్తూ రాష్ట్రాలు/యూటీలలో నిర్వహించబడే మైనర్ ఇరిగేషన్ పథకాల జనాభా గణన. మైనర్ ఇరిగేషన్ నిర్మాణాల ద్వారా భూగర్భ మరియు ఉపరితల జలాలు, ఈ స్కీమ్‌ల యజమానులు ఉపయోగించే నీటి పంపిణీ పద్ధతులు మరియు ఈ పథకాలను శక్తివంతం చేయడానికి ఉపయోగించే మూలాధారాల ద్వారా నీటిపారుదల సంభావ్యత సృష్టించబడిన మరియు ఉపయోగించబడే ముఖ్యమైన అంశాలపై జనాభా గణన వెలుగులోకి వచ్చింది.

RMIS పథకం అమలు కోసం, ప్రతి రాష్ట్రం/UT రాష్ట్రం కోసం చిన్న నీటిపారుదల గణాంకాల సంకలనం కోసం ఒక నోడల్ డిపార్ట్‌మెంట్‌ను గుర్తిస్తుంది. రాష్ట్ర గణాంక కణాలు సాధారణంగా నోడల్ డిపార్ట్‌మెంట్‌లో సృష్టించబడతాయి కాబట్టి రాష్ట్ర ప్రభుత్వం గుర్తించింది. జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ, జలవనరులు, నదుల అభివృద్ధి మరియు గంగా పునరుజ్జీవన మంత్రిత్వ శాఖ ప్రణాళిక ప్రకారం మైనర్ ఇరిగేషన్ జనాభా గణనను నిర్వహించడం, సమన్వయం చేయడం మరియు పర్యవేక్షించడం వంటి వాటిపై రాష్ట్రంలోని నోడల్ విభాగం అధిపతి లేదా సెన్సస్ కమీషనర్‌కు ఈ సెల్‌లు సహకరిస్తాయి.

• మైనర్ ఇరిగేషన్ పథకాల మొదటి జనాభా గణన 1986-87 సూచన సంవత్సరంతో నిర్వహించబడింది.
• 1993-94 రెఫరెన్స్ సంవత్సరంతో రెండవ జనాభా గణన గుజరాత్, మహారాష్ట్ర మరియు చండీగఢ్, డామన్ & డయ్యూ మరియు లక్షద్వీప్‌లోని యుటిలు మినహా అన్ని రాష్ట్రాలు మరియు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలలో నిర్వహించబడింది.
• డామన్ & డయ్యూ మరియు లక్షద్వీప్ మినహా అన్ని రాష్ట్రాలు మరియు కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలలో 2000-01 సూచన సంవత్సరంతో మూడవ మైనర్ ఇరిగేషన్ సెన్సస్ నిర్వహించబడింది.
• డామన్ & డయ్యూ మరియు లక్షద్వీప్ మినహా అన్ని రాష్ట్రాలు మరియు కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలలో 2006-07 సూచన సంవత్సరంతో సిరీస్‌లో నాల్గవ జనాభా గణన నిర్వహించబడింది.
• ఐదవ MI జనాభా గణనను డామన్ & డయ్యూ, దాద్రా మరియు నగర్ హవేలీ మరియు లక్షద్వీప్ మినహా అన్ని రాష్ట్రాలు మరియు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలలో 2013-14 సూచన సంవత్సరంతో నిర్వహించబడింది.
• ఢిల్లీ, డామన్ & డయ్యూ, దాద్రా మరియు నగర్ హవేలీ మరియు లక్షద్వీప్ మినహా అన్ని రాష్ట్రాలు మరియు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలలో 2017-18 సూచన సంవత్సరంతో ఆరవ MI జనాభా గణన నిర్వహించబడింది. ఆరవ MI సెన్సస్‌తో కలిపి మొదటి నీటి వనరుల గణన కూడా చేపట్టబడింది.

చిన్న నీటిపారుదల పథకాలపై 6వ జనాభా గణన నివేదిక

నివేదిక ప్రకారం, దేశంలో 23.14 మిలియన్ మైనర్ ఇరిగేషన్ (MI) పథకాలు నివేదించబడ్డాయి, వాటిలో 21.93 మిలియన్లు (94.8%) భూగర్భ జలాలు (GW) మరియు 1.21 మిలియన్లు (5.2%) ఉపరితల నీటి (SW) పథకాలు. ఉత్తరప్రదేశ్ దేశంలో అత్యధిక సంఖ్యలో MI పథకాలను కలిగి ఉంది, ఆ తర్వాత మహారాష్ట్ర, మధ్యప్రదేశ్ మరియు తమిళనాడు ఉన్నాయి. GW పథకాలలో అగ్రగామి రాష్ట్రాలు ఉత్తరప్రదేశ్, మహారాష్ట్ర, మధ్యప్రదేశ్, తమిళనాడు మరియు తెలంగాణ. SW పథకాలలో మహారాష్ట్ర, కర్ణాటక, తెలంగాణ, ఒడిశా మరియు జార్ఖండ్‌లు అత్యధిక వాటా కలిగి ఉన్నాయి. GW పథకాలలో త్రవ్విన బావులు, లోతులేని గొట్టపు బావులు, మధ్యస్థ గొట్టపు బావులు మరియు లోతైన గొట్టపు బావులు ఉంటాయి. SW పథకాలు ఉపరితల ప్రవాహం మరియు ఉపరితల లిఫ్ట్ పథకాలను కలిగి ఉంటాయి.

5వ సెన్సస్‌తో పోలిస్తే 6వ MI సెన్సస్ సమయంలో MI స్కీమ్‌లలో దాదాపు 1.42 మిలియన్ల పెరుగుదల ఉంది. జాతీయ స్థాయిలో, GW మరియు SW పథకాలు రెండూ వరుసగా 6.9% మరియు 1.2% పెరిగాయి. తవ్విన బావులు MI పథకాలలో అత్యధిక వాటాను కలిగి ఉన్నాయి, తర్వాత నిస్సార గొట్టపు బావులు, మధ్యస్థ గొట్టపు బావులు మరియు లోతైన గొట్టపు బావులు ఉన్నాయి. త్రవ్విన బావులు, ఉపరితల ప్రవాహం మరియు ఉపరితల లిఫ్ట్ పథకాలలో మహారాష్ట్ర అగ్రగామిగా ఉంది. ఉత్తర ప్రదేశ్, కర్ణాటక మరియు పంజాబ్ వరుసగా నిస్సార గొట్టపు బావులు, మధ్యస్థ గొట్టపు బావులు మరియు లోతైన గొట్టపు బావులలో అగ్రస్థానంలో ఉన్నాయి. అన్ని MI పథకాలలో, 97.0% 'ఉపయోగంలో ఉన్నాయి', 2.1% 'తాత్కాలికంగా ఉపయోగంలో లేవు' అయితే 0.9% 'శాశ్వతంగా ఉపయోగంలో లేవు'. నిస్సార గొట్టపు బావులు మరియు మధ్యస్థ గొట్టపు బావులు 'ఉపయోగంలో ఉన్న' పథకాల వర్గంలో ముందున్నాయి. మెజారిటీ MI పథకాలు (96.6%) ప్రైవేట్ యాజమాన్యంలో ఉన్నాయి. GW పథకాలలో, యాజమాన్యంలో ప్రైవేట్ సంస్థల వాటా 98.3% అయితే SW పథకాలలో సంబంధిత వాటా 64.2%.

మొదటిసారిగా, వ్యక్తిగత యాజమాన్యం విషయంలో MI పథకం యజమాని యొక్క లింగం గురించిన సమాచారం కూడా సేకరించబడింది. వ్యక్తిగతంగా యాజమాన్యంలోని అన్ని పథకాలలో, 18.1% మహిళల స్వంతం. దాదాపు 60.2% స్కీమ్‌లు ఒకే మూలధనాన్ని కలిగి ఉంటాయి, అయితే 39.8% పథకాలు ఒకటి కంటే ఎక్కువ ఆర్థిక వనరులను కలిగి ఉన్నాయి. ఒకే ఆర్థిక వనరులో, మెజారిటీ పథకాలకు (79.5%) వ్యక్తిగత రైతు సొంత పొదుపు ద్వారా నిధులు సమకూరుతున్నాయి.

ఆధారం : జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ