తనిఖీ, శోధన, స్వాధీనం, నిర్బంధం

'శోధన’ (Search) అనే పదానికి అర్థమేమిటి?

న్యాయశాస్త్ర నిఘంటువు ప్రకారం, వివిధ న్యాయస్థానాల తీర్పుల మేరకు, సాధారణ పరిభాషలో 'శోధన' అంటే... గుప్త సత్యాల వెలికితీత, నేరానికి సాక్ష్యాధారాల అన్వేషణవంటి ప్రయత్నాల్లో భాగంగా ప్రభుత్వ యంత్రాంగం ఏదైనా స్థలం, ప్రదేశాలను సందర్శించి వాటితోపాటు వ్యక్తులు, వస్తువులను సునిశితంగా సోదాచేయడం లేదా శోధించడమని నిర్వచించవచ్చు. ఒక వ్యక్తి లేదా వాహనం లేదా ప్రదేశం వంటివాటి శోధనను సరైన, ప్రామాణిక చట్టబద్ద అధికారంగల సంస్థ మాత్రమే నిర్వహించగలదు.

‘తనిఖీ’(Inspection) అనే పదానికి అర్థమేమిటి?

నమూనా జీఎస్టీ చట్టం (MGL) కింద ‘తనిఖీ’ అన్నది కొత్త నిబంధన. ‘శోధన’కన్నాఇది సరళమైనది. పన్ను విధించదగిన వ్యక్తి, వస్తు రవాణా నిర్వాహకుడు, భాండాగారం (Warehouse) లేదా గిడ్డంగి (godown) యజమాని లేదా వాటి నిర్వాహకుల వ్యాపార ప్రాంగణాలు లేదా ప్రదేశాల్లో అధికారుల ప్రవేశానికి ఇది వీలు కల్పిస్తుంది.

‘తనిఖీ’ నిర్వహణకు ఏయే సందర్భాల్లో, ఎవరు ఆదేశించవచ్చు?

ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 60 ప్రకారం సంయుక్త కమిషనరు లేదా అంతకన్నా ఉన్నతాధికారి లిఖితపూర్వక అనుమతితో మాత్రమే సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ అధికారి తనిఖీ చేయవచ్చు. సంబంధిత వ్యక్తి కింద పేర్కొన్న అంశాలలో దేనికైనా బాధ్యుడైనట్లు నమ్మదగిన కారణాలు ఉన్నప్పుడు మాత్రమే సంయుక్త కమిషనర్ లేదా అంతకన్నా ఉన్నతాధికారి తనిఖీకి అనుమతి ఇవ్వవచ్చు.

1. సరఫరా లావాదేవీని గోప్యంగా ఉంచితే;
2. చేతిలో ఉన్న సరుకు నిల్వలను గోప్యంగా ఉంచితే;
3. ఉత్పాదక కొనుగోళ్ల పన్ను మినహాయింపు (ITC)ను అదనంగా కోరితే;
4. పన్ను ఎగవేత కోసం సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ చట్టాల్లోని ఏదైనా నిబంధనను అతిక్రమిస్తే; రవాణాదారు లేదా భాండాగారం యజమాని పన్ను చెల్లించని వస్తువులను ఉంచుకున్నప్పుడు లేదా తమ ఖాతాలు,
5. వస్తువులను పన్ను ఎగవేతకు దారితీసేలా దాచినప్పుడు.

వ్యక్తులకు చెందిన ఆస్తులు/ప్రాంగణాల తనిఖీకి నిర్దేశిత అధికారి ఈ సెక్షస్ కింద అనుమతి ఇవ్వవచ్చా?

వీల్లేదు. కింద పేర్కొన్నవాటిలో దేనిలోనైనా తనిఖీ చేసేందుకే  సిజీఎస్టి/ ఎస్జీఎస్టీ అధికారికి అనుమతి ఇవ్వవచ్చు.

1. పన్ను విధించదగిన వ్యక్తి వ్యాపార నిర్వహణ ప్రదేశాలు;
2. వస్తు రవాణా కార్యకలాపాల్లో ఉన్న వ్యక్తి పన్ను విధించదగినవాడు కాకపోయినా అతడి వ్యాపార నిర్వహణ ప్రదేశాలు;
3. భాండాగారం లేదా గిడ్డంగుల యజమానులు లేదా నిర్వాహకుల వ్యాపార ప్రదేశాలు

'శోధన-స్వాధీనం' కోసం ఎంజీఎల్ నిబంధనల కింద ఎవరు ఆదేశించవచ్చు?

వస్తువులు, పత్రాలు, పుస్తకాలు, పదార్థాల శోధన-స్వాధీనం కోసం సంయుక్త కమిషనర్ లేదా అంతకన్నా ఉన్నతాధికారి తన కిందిస్థాయి అధికారికి లిఖితపూర్వక అనుమతి ఇవ్వవచ్చు. జప్తు చేయదగిన వస్తువులను లేక నిర్దిష్ట  విచారణకు సంబంధించిన పత్రాలు లేదా పుస్తకాలు లేదా పదార్థాలను ఏదైనా ప్రదేశంలో దాచినట్లు నమ్మదగిన కారణాలు ఉన్నప్పుడు మాత్రమే సంయుక్త కమిషనర్ లేదా అంతకన్నా ఉన్నతాధికారి అటువంటి అనుమతి ఇవ్వవచ్చు.

‘నమ్మదగిన కారణాలు' అంటే అర్థమేమిటి?

నమ్మదగిన కారణం అంటే ప్రత్యక్షంగా తెలియకపోయినా వాస్తవాలను ఎరిగి ఉండటం... సదరు వాస్తవాలు తెలిసి ఉన్న సముచిత వ్యక్తి సదరు విషయంలో సహేతుక నిర్ణయానికి రాగలరు. భారత శిక్షాస్మృతి-1860లోని సెక్షన్ 26 ప్రకారం. "ఒక వ్యక్తికి ఒక విషయంపై ‘నమ్మదగిన కారణం' ఉందని ఎలా చెప్పగలమంటే సదరు విషయాన్ని నమ్మడానికి తగిన కారణం ఉన్నప్పుడే తప్ప మరో విధంగా కాదు." నమ్మదగిన కారణమంటే.. పూర్తి ఆత్మాశ్రయ పరిశీలన ఆధారంగా బుద్ధి కుశలతగల జాగ్రత్తతో కూడిన అర్థ నిర్ణయంద్వారా నిష్పాక్షిక నిర్ధారణకు రావడమే. అది కచ్చితంగా సంబందిత సమాచారం, పరిస్థితుల ఆధారంగా నిజాయితీగల, సహేతుక వ్యక్తి నిర్ధారణగా ఉండాలి.

"తనిఖీ లేదా శోధన, స్వాధీనం కోసం అనుమతి జారీకి ముందు "నమ్మదిగిన కారణాలను” తప్పనిసరిగా సంబంధిత అధికారి లిఖితపూర్వకంగా నమోదు చేయాలా?

శోధనకు అనుమతి జారీచేసేముందు సదరు అధికారి తన నమ్మకానికి మూలమైన కారణాలను ప్రకటించాల్సిన అవసరం లేదు. అయితే, ఏ ఆధారాలు, సమాచారంవల్ల తనకు ఆ నమ్మకం ఏర్పడిందో దానిగురించి వెల్లడించాలి. ప్రతి కేసులోనూ నమ్మదగిన కారణాల నమోదు తప్పనిసరి కాదు. కానీ, శోధనాధికార పత్రం (Search Warrant) జారీకి ముందు ఆధారాలు/సమాచారం వగైరాలను నమోదు చేయడం మంచిది.

'శోధనాధికార పత్రం' అంటే ఏమిటి... అందులో ఏయే అంశాలుంటాయి?

శోధన నిర్వహణకు ఇచ్చే లిఖితపూర్వక అనుమతినే సాధారణంగా శోధనాధికార పత్రం అంటారు. సంయుక్త కమిషనర్ లేదా అంతకన్నా ఉన్నతాధికారి దీన్ని జారీచేయగల సముచిత అధికారులు. శోధనకు దారితీసిన సహేతుక నమ్మకం ఉన్నట్లు సదరు పత్రం సూచించాలి. శోధనాధికార పత్రంలో దిగువ పేర్కొన్న వివరాలు తప్పక ఉండాలి:-

1. సంబంధిత చట్ట నిబంధనల ఉల్లంఘన స్వభావం;
2. శోధించాల్సిన ప్రదేశం;
3. శోధనకు అనుమతి పొందిన వ్యక్తి పేరు, హోదా;
4. శోధనాధికార పత్రం జారీచేసిన అధికారి పేరు, హోదా, గుండ్రని అధికార ముద్ర (round Seal);
5. జారచేసిన ప్రదేశం, తేదీ;
6. శోధనాధికార పత్రం వరుస సంఖ్య;
7. చెల్లుబాటు కాలం... (ఒకరోజు, రెండు రోజులు వగైరా వివరం)

ఎంజీఎల్ నిబంధనల కింద వస్తువుల జప్తు పరిస్థితి ఎప్పుడు ఏర్పడుతుంది?

ఎంజీఎల్లోని సెక్షన్ 70 ప్రకారం ఒక వ్యక్తి కిందివిధంగా చేసినప్పుడు వస్తువుల జప్తు చేయాల్సిన పరిస్థితి ఏర్పడుతుంది:-

• ఈ చట్టం లేదా అందులోని నిబంధనలకు విరుద్ధంగా ఏవైనా వస్తువులు సరఫరా చేసినప్పుడు, పన్ను ఎగవేతకు దారితీసే చర్యకు పాల్పడినప్పుడు;
• ఈ చట్టం కింద పన్ను విధించదగిన ఏవైనా వస్తువులను లెక్కల్లో చూపనప్పుడు;
• నమోదుకు దరఖాస్తు చేయకుండానే ఈ చట్టం కింద పన్ను విధించదగిన ఏవైనా వస్తువులను సరఫరా చేసినప్పుడు;
• పన్ను ఎగవేసే ఉద్దేశంతో సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ చట్టాలు, వాటిలోని నిబంధనలకు విరుద్ధంగా ఏవైనా చర్యలకు పాల్పడినప్పుడు

ప్రామాణిక శోధనలో శోధనాధికారి ఏయే అధికారాలను అమలు చేయవచ్చు?

నిర్దేశిత ప్రాంగణంలో శోధనతోపాటు అక్కడి వస్తువులు (జప్తు చేయదగినవి), పత్రాలు, పుస్తకాలు, పదార్థాలను (ఎంజీఎల్ కింద విచారణకు వచ్చేవి) స్వాధీనం చేసుకునే అధికారం శోధనాధికారికి ఉంది. శోధనకు అనుమతించిన ప్రదేశంలో ప్రవేశానికి నిరాకరణ ఎదురైనప్పుడు తలుపులు బద్దలు కొట్టే అధికారం ఉంది. అలాగే శోధన సమయంలో ఏవైనా వస్తువులు, ఖాతారికార్డు పుస్తకాలు లేదా పత్రాలు దాచినట్లు కనిపించే అలమరలు లేదా పెట్టెల తనిఖీకి తిరస్కరించినప్పుడు వాటిని బద్దలు కొట్టే అధికారం కూడా ఉంది. ఒకవేళ ప్రాంగణంలోకి ప్రవేశాన్నే నిరాకరిస్తే దాన్ని సీల్ చేయవచ్చు.

శోధన నిర్వహణ ప్రక్రియ ఎలా ఉంటుంది?

ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 60 (8) నిర్దేశిస్తున్న ప్రకారం నేరశికా స్మృతి (Cr.P.C)-1973 నిబంధనలకు అనుగుణంగా శోధన నిర్వహించాలి. శోధన నిర్వహణ ప్రక్రియను Cr.P.Cలో సెక్షన్ 100 వివరిస్తుంది.

శోధన కార్యకలాపాల్లో ప్రాథమికంగా పాటించాల్సిన అంశాలేమిటి?

శోధన సందర్భంగా కింది సూత్రావళిని తప్పక పాటించాలి:-

• సముచిత అధికారి జారీచేసిన ప్రామాణిక శోధనాధికార పత్రం లేకుండా ఏ ప్రాంగణాన్నీ శోధించరాదు.
• నివాసాల్లో శోధన సందర్భంగా సదరు బృందంలో ఒక మహిళా అధికారి తప్పనిసరిగా ఉండాలి.
• శోధన ప్రారంభానికి ముందు ప్రాంగణ బాధ్యునికి తమ గుర్తింపు కార్డులను చూపడంద్వారా తామెవరో అధికారులు తప్పక తెలియజేయాలి.
• శోధన ప్రారంభానికి ముందు శోధనాధికారపత్రాన్ని ప్రాంగణ బాధ్యునికి చూపడంద్వారా దాన్ని అమలు చేయాలి. సదరు పత్రాన్ని ఆ వ్యక్తి చూసినందుకు రుజువుగా దానిపై సంతకం తీసుకోవాలి. అలాగే కనీసం ఇద్దరు సాక్షుల సంతకాలు కూడా చేయించాలి.
• స్థానిక నివాసులైన కనీసం ఇద్దరు స్వతంత్ర వ్యక్తుల సమకంలో శోధన నిర్వహించాలి. అటువంటి వ్యక్తులు లభించకపోయినా/అంగీకరించకపోయినా ఇతర ప్రాంతానికి చెందిన నివాసులను సాక్షులుగా ఉండాలని కోరవచ్చు. శోధన లక్ష్యాన్ని వారికి తప్పక వివరించాలి.
• శోధన ప్రక్రియ ప్రారంభానికి ముందు అధికారుల బృందంతోపాటు వారివెంట ఉన్న సాక్షులు కూడా సదరు ప్రాంగణ బాధ్యుడు తమను తనిఖీ చేసే వీలు కల్పించాలి. అలాగే శోధన పూర్తయ్యాక కూడా మరోసారి తమను తనిఖీ చేయాల్సిందిగా ప్రాంగణ బాధ్యుడిని తప్పక కోరాలి.
• శోధన ప్రక్రియ ముగియగానే పంచనామా/మహజరును అక్కడికక్కడే తయారుచేయడం తప్పనిసరి. స్వాధీనం/అదుపులోకి తీసుకున్న అన్ని వస్తువులు, పత్రాల జాబితా రూపొందించి పంచనామా/మహజరుతో జతపరచాలి. పంచనామా/మహజరుతోపాటు స్వాధీనం/అదుపులోని వస్తువులు/పత్రాల జాబితాపై సాక్షులు, ప్రాంగణ యజమాని/బాధ్యులతో తప్పక సంతకాలు చేయించాలి. అటుపైన శోధనానుమతి ఇచ్చిన అధికారి/అధికారులు కూడా వాటిపై సంతకం చేయాలి.
• శోధన ముగిశాక దాని ఫలితాలపై నివేదికతోపాటు తాము అమలు చేసిన శోధనాధికారపత్రాన్ని అధికారుల బృందం యధాతథంగా దాన్ని జారీచేసిన అధికారికి తిరిగి సమర్పించాలి. శోధనలో పాల్గొన్న అధికారుల పేర్లను ఆ పత్రం వెనుక రాయవచ్చు.
• శోధనాధికార పత్రం జారీచేసే అధికారి వాటికి సంబంధించి జారీ/వాపసు పత్రాల వివరాలతో నమోదు పుస్తకాన్ని తప్పక నిర్వహించాలి. అలాగే అమలుచేసిన శోధనాధికార పత్రాలను నమోదుచేసి, భద్రపరచాలి.
• శోధనను నిర్ధారిస్తూ పంచనామా/మహజరు నకలును దాన అనుబంధంసహ ప్రాంగణ యజమాని/ బాధ్యులకు అందజేయాలి.

ఇతరత్రా పరిస్థితులలో సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ అధికారి వ్యాపార ప్రాంగణంలో ప్రవేశించవచ్చా?

ప్రవేశించవచ్చు. ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 64కు అనుగుణంగానూ ప్రవేశం పొందవచ్చు. చట్టంలోని ఈ నిబంధన సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ లేదా కంప్ట్రోలర్ అండ్  ఆడిటర్ జనరల్ (C&AG) ఆడిట్ బృందం లేదా s అకౌంటెంట్ లేదా సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ చట్టం సెక్షన్ 50 కింద నియమితుడైన చార్టర్డ్ అకౌంటెంట్లను ఏ వ్యాపార ప్రాంగణంలోనికైనా అనుమతిస్తుంది. రాబడి ప్రయోజన రక్షణార్థం శోధనాధికార పత్రంతో నిమిత్తం లేకుండా ఆడిట్, పరిశీలన, నిర్ధారణ, తనిఖీల నిర్వహణకు వీలు కల్పిస్తుంది. అయితే, ఇందుకు సీజీఎస్సీ/ఎస్జిఎస్టీ అదనపు/సంయుక్త కమిషనర్ స్థాయిగల అదికారి లిఖితపూర్వక అనుమతిని జారీచేయాల్సి ఉంటుంది. పన్ను విదించదగిన వ్యక్తి తన ప్రధాన లేదా అదనపు వ్యాపార ప్రదేశంగా నమోదు చేయని వ్యాపార ప్రాంగణంలో ఆడిట్ లేదా ఖాతాల నిర్ధారణ చేయవలసిన ఖాతా పుస్తకాలు, పత్రాలు, కంప్యూటర్లు వంటివి కలిగి ఉంటె అక్కడ ప్రవేశానికి ఈ నిబంధన వెసులుబాటు కల్పిస్తుంది.

శోధన ఏ పరిస్థితుల్లో చట్టవిరుద్ధం అవుతుంది. అలాంటి శోధనలో సేకరించిన సాక్యాలు విచారణ ప్రక్రియలో అంగీకారయోగ్యమేనా?

ప్రామాణిక పరిశోధనాధికార పత్రం లేని (అంటే సముచిత అధికారి కాకుండా ఇతర అధికారి జారీచేసిన లేదా శోధనాధికార పత్రం లేకుండా) శోధన చట్టం అనుమతిలేని అక్రమమన్నది స్పష్టం. అయితే, ఈ కారణంతో నిందితులు లబ్ది పొందజాలరు. అక్రమ శోధన, స్వాధీనంద్వారా సేకరించినదైనా సదరు సాక్యాలు విచారణ, న్యాయనిర్ణయ ప్రక్రియలో ఆమోదయోగ్యమే.

'స్వాధీనం' (Seizure) అనే పదానికి అర్థమేమిటి?

జీఎస్టీ నమూనా చట్టంలో 'స్వాధీనం' అనే పదాన్ని ఇతమిత్తంగా నిర్వచించలేదు. 'లా లెక్సికాన్ నిఘంటువు' నిర్వచనం ప్రకారం ‘స్వాధీనం' అంటే... ఎవరైనా వ్యక్తికి చెందిన సొత్తును ఒక అధికారి చట్టబద్ద ప్రక్రియద్వారా తన అదుపులోకి తీసుకోవడమే. సాధారణంగా యజమాని లేదా సంరక్షకుడుగా వ్యవహరించే వ్యక్తులు సదరు ఆస్తిని వదిలిపెట్టడానికి నిరాకరించే పక్షంలో వారి అభీష్టానికి విరుద్ధంగా బలప్రయోగంతో దాన్ని స్వాధీనం చేసుకోవడంగా దీన్ని అర్థం చేసుకోవచ్చు.

వస్తువులు, రవాణా సాధనాలను అదుపులోకి తీసుకునే అధికారమేదైనా ఎంజీఎల్ కు ఉందా?

ఉంది. జీఎస్టీ నమూనా చట్టం సెక్షన్ 69 కింద ఒక అధికారికి రవాణా సాధనాలు (లారీ లేదా మరేదైనా వాహనం)సహా వాటిలో తరలిస్తున్న వస్తువులు/సరుకులను స్వాధీనం చేసుకునే అధికారం ఉంది. ఎంజీఎల్ నిబంధనలకు విరుద్ధంగా రవాణా లేదా మార్గమధ్యంలో నిల్వ చేసిన అటువంటి వస్తువులను ఇలా స్వాధీనం చేసుకోవచ్చు. అదేవిధంగా ఖాతాల్లో చూపకుండా దాచిన లేదా నిల్వచేసిన వస్తువులను కూడా స్వాధీనం చేసుకోవచ్చు. వాటిపై వర్తించే పన్ను చెల్లింపు లేదా అందుకు సమానమైన మొత్తానికి హామీని సమర్పించిన తర్వాత అటువంటి వస్తువులు, వాహనాలను విడుదల చేయవచ్చు.

'స్వాధీనం', 'ఆపుదల' (Detention)ల మధ్య చట్టంలోగల వ్యత్యాసాలేమిటి?

చట్టబద్ద ఆదేశం/నోటీసుద్వారా నిర్దిష్ట సమయంలో ఆస్తి యజమానికి లేదా సంరక్షకుడికి ఆ ప్రాంగణంలోకి అనుమతి నిరాకరించడాన్ని 'ఆపుదల’గా పేర్కొంటారు. ఇక ‘స్వాధీనం' అంటే... వస్తువులను ప్రభుత్వ శాఖ తన అధీనంలోకి తీసుకోవడం. వస్తువులను జప్తు చేయదగిన పరిస్థితులున్నాయని భావించినపుడు ఆపుదలకు ఆదేశాలిస్తారు. అలాగే విచారణ/పరిశోధన తర్వాత వస్తువులు జప్తు చేయదగినవని సహేతుక నమ్మిక ఏర్పడినప్పుడు మాత్రమే వాటిని స్వాధీనం చేసుకోవచ్చు.

'శోధన లేదా స్వాధీనం’లకు సంబంధించి ఎంజీఎల్ లో కల్పించిన రక్షణలేమిటి?

సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ నమూనా చట్టంలోని సెక్షన్ 60 కింద శోధన, స్వాధీనాలకు సంబంధించి కొన్ని రక్షణలున్నాయి. అవేమిటంటే:-

• స్వాధీన వస్తువులు లేదా పత్రాలను వాటి తనిఖీకి అవసరమైనదానికన్నా ఎక్కువ కాలం అదుపులో ఉంచుకోరాదు;
• ఏ వ్యక్తినుంచి పత్రాలను స్వాధీనం చేసుకున్నారో వారు వాటి పొటో నకళ్లు తీసుకోవచ్చు:
• వస్తువుల స్వాధీనం తర్వాత 60 రోజుల్లోగా సంబంధిత వ్యక్తికి నోటీసు జారీచేయని పక్షంలో ఆ వస్తువులను వాపసు చేయాల్సి ఉంటుంది. ఈ 60 రోజుల వ్యవధిని సమర్థనీయ కారణాలుంటే గరిష్టంగా  6 నెలల వరకు పొడిగించవచ్చు:
• స్వాధీనం చేసుకున్న వస్తువుల జాబితాను సదరు స్వాధీనాధికారి   రూపొందించాలి;
• ఎంజీఎల్ లోని నిబంధనల కింద నిర్దేశించే నిర్దిష్ట వర్గాల వస్తువులలో (త్వరగా పాడయ్యేవి, ప్రమాదకరమైనవి) ఉంటే స్వాధీనం చేసుకున్న తక్షణం వాటి వ్యవహారాన్ని పరిష్కరించాల్సి ఉంటుంది;
• Cr.P.C-1973లో శోధన, స్వాధీనాలకు సంబంధించిన నిబంధనలను వర్తింపజేయాలి. అయితే, Cr.P.Cలోని సెక్షన్ 165కిందగల ఉప సెక్షన్ (5)కు సంబంధించి ఓ ముఖ్యమైన సవరణ ఏమిటంటే. శోధనలో భాగంగా తయారుచేసిన రికార్డు నకళ్లను నేర విచారణ సాధికారతగల సమీపంలోని మేజిస్టేట్ కు పంపటానికి బదులుగా వాటిని సీజీఎస్టీ ముఖ్య కమిషనర్/ కమిషనర్ తో పాటు ఎస్జీఎస్టీ కమిషనర్ కు పంపాలి.

పన్ను విధించదగిన వస్తువుల రవాణా సందర్భంగా ప్రత్యేక పత్రాలేవైనా రవాణాదారు తనవద్ద ఉంచుకోవాలా?

ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 61 కింద రవాణా వాహన బాధ్యుడు అప్పగించాల్సిన వస్తువుల (Consignment) విలువ రూ.50వేలకన్నా ఎక్కువైతే వాటికి సంబంధించి నిర్దేశిత పత్రాన్ని తనవద్ద ఉంచుకోవాల్సి రావచ్చు.

"నిర్బంధం' (Arrest) అనే పదానికి అర్థమేమిటి?

జీఎస్టీ నమూనా చట్టంలో ‘నిర్బంధం’ అనే పదాన్ని నిర్వచించలేదు. అయితే, న్యాయస్థానాల తీర్పుల మేరకు... ‘ఏదైనా చట్టబద్ద సంస్థ లేదా ఆజ్ఞానుసారం ఒక వ్యక్తిని అదుపులోకి తీసుకోవడం’గా పరిగణించవచ్చు. మరో విధంగా చెబితే... అధికారంద్వారా లేదా చట్టబద్ద అనుమతిపత్రం లేకుండానైనా ఒక వ్యక్తిని అదుపులోకి తీసుకుని, స్వేచ్చను అరికట్టడాన్ని నిర్బంధంగా చెప్పవచ్చు.

ఎంజీఎల్ కింద ఎవరినైనా ‘నిర్బంధం’లోకి తీసుకునే అనుమతిని సముచిత అధికారి ఏయే సందర్భాల్లో ఇవ్వగలరు?

ఎవరైనా వ్యక్తి సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ చట్టాల్లోని సెక్షన్ 73 (1)(1), 73(1)(i), 73 (2) కింద నిర్దిష్ట శికార్హ నేరం చేసినట్లు నమ్మదిగిన కారణాలున్న పక్షంలో అతడి నిర్బంధం కోసం సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ కమిషనర్ తమ కిందిస్థాయి అధికారికి అనుమతి ఇవ్వవచ్చు. ఒక వ్యక్తి పన్ను ఎగవేత మొత్తం రూ.50 లక్షలకన్నా ఎక్కువగా ఉన్నప్పుడు లేదా ఏదైనా నేరంపై సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ చట్టం సెకన్ 73 కింద దోషిగా తేలితేనే ఒక వ్యక్తిని నిర్బంధించడం సాధ్యమని దీని అర్థం.

నిర్బంధంలో ఉన్న వ్యక్తికి ఎంజీఎల్ కింద కల్పించిన రక్షణలు ఏమిటి? జవాబు: నిర్బంధంలో ఉన్న వ్యక్తికి సెకన్ 62 కింద నిర్దేశిత రక్షణలున్నాయి. అమేమిటంటే:

• విచారణార్హమైన నేరానికి పాల్పడినందుకు నిర్బంధితుడైతే అతని నిర్బంధానికిగల కారణాలేమిటో లిఖితపూర్వకంగా తెలియజేయాలి. అలాగే నిర్బంధించిన 24 గంటల్లోగా కోర్టులో హాజరుపరచాలి;
• విచారణార్ధం కాని, బెయిలు ఇవ్వదగిన నేరానికి నిర్బంధితుడైతే సీజీఎస్టీ/ఎఎస్ఎస్టీ ఉప/సహాయ కమిషనర్ అతడిని విడుదల చేయ వచ్చు. ఈ సందర్భంగా Cr.P.C-1973లోని సెక్షన్ 436 కింద ఒక పోలీసు స్టేషన్ ఇన్చార్ట్ అధికారి అనుసరించాల్సిన నిబంధనలనే పాటించాలి.
• నిర్బంధానికి సంబంధించి Cr.P.C-1973ను తప్పక  అనుసరించాలి.

నిర్బంధానికి ముందు తీసుకోవాల్సిన జాగ్రత్తలేమిటి?

నిర్బంధానికి సంబంధించి Cr.P.C-1973 (2 of 1974)లోని నిబంధన లతోపాటు ఆ తదుపరి ప్రక్రియకు తప్పక కట్టుబడాలి. సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ క్షేత్రస్థాయి అధికారులందరూ Cr.P.C-1973 నిబంధనలను పూర్తిగా తెలుసుకుని ఉండాలి. వీటిలో సెక్షన్ 57 కింద కీలకమైన నిబంధన ఒకటి ఉంది. నిర్బంధానుమతి పత్రం (Warrant) లేకుండా నిర్బంధించిన వ్యక్తిని కేసు పరిస్థితులు నిర్దేశించే సహేతుక కాలానికి మించి అదుపులో ఉంచుకోరాదు. అంటే ఈ వ్యవధి (నిర్బంధించిన ప్రదేశం నుంచి కోర్టులో హాజరుపరచేందుకు పట్టే ప్రయాణ కాలంసహా) 24 గంటలు మించరాదు. వారంట్ లేకుండా అరెస్టు చేసిన అధికారి సదరు నిర్బంధితుడిని Cr.P.C సెక్షన్ 56 నిర్దేశిస్తున్న ఈ వ్యవధిలోగా సంబంధిత అధికార పరిధిగల మేజిస్టేట్ ఎదుట హాజరు పరచాలి. డి.కె.బసు-పశ్చిమబెంగాల్ ప్రభుత్వం మధ్య 1997 నాటి (1) SCC 416 కేసులో గౌరవనీయ సుప్రీంకోర్టు చరిత్రాత్మక తీర్పు ఇస్తూ అరెస్టుల సమయంలో అనుసరించాల్సిన నిర్దిష్ట మార్గదర్శకాలను జారీచేసింది. ఇవి పోలీసులను ఉద్దేశించి జారీచేసినవే అయినా అరెస్టు అధికారంగ ల అన్ని శాఖలూ వీటిని పాటించాల్సి ఉంది. అవేమిటంటే:-

1. నిర్బంధంతోపాటు నిర్బంధితులను ప్రశ్నించే (interrogation) బాధ్యతలుగల పోలీసు సిబ్బంది తమతమ పేర్లు, హోదాలతో కూడిన కచ్చితమైన గుర్తింపు స్పష్టంగా కనిపించేలా చొక్కాలపై ప్రదర్శించాలి. ఆ బాధ్యతలలోగల పోలీసు బృందంలోని అందరి వివరాలనూ రిజిస్టర్ లో  నమోదు చేయాలి.
2. అరెస్టు చేసే సమయంలో సదరు పోలీసు అధికారి ‘నిర్బంధం మహజరు ‘తయారుచేసి అరెస్టు తేదీ, సమయం నమోదుతోపాటు కనీసం ఒక సాక్షితో దానిపై సంతకం చేయించాలి. సాక్షి సంతకం
3. చేసేవారు నిర్బంధితుడి కుటుంబసభ్యుడు లేదా గౌరవనీయుడైన ఆ ప్రాంత నివాసి అయి ఉండవచ్చు. అంతేగాక దానిపై నిర్బంధితుడు ధ్రువీకరణ సంతకం చేయాలి అరెస్టయిన లేదా అదుపులోకి తీసుకోబడిన వ్యక్తిని పోలీసు స్టేషన్ లేదా ప్రశ్నించే కేంద్రం లేదా స్టేషన్ నిర్బంధపు గది (లాకప్)లో బంధించే పక్షంలో అరెస్టు సమాచారంసహా ఎక్కడుంచిందీ వీలైనంత త్వరగా కనీసం ఒక్క వ్యక్తికైనా ఎరుకపరచాలి. ఆ ఒక్క వ్యక్తి నిర్బంధం మహజరులో సాక్షి సంతకం చేసిన స్నేహితుడు లేదా బంధువు లేదా పరిచయస్థుడు లేదా శ్రేయోభిలాషి కానిపక్షంలో అలాంటివాడై ఉండాలి.
4. నిర్బంధితుడి తదుపరి స్నేహితుడు, బంధువు. ఆ జిల్లా లేదా పట్టణం వెలుపల నివసిస్తున్నట్లయితే అరెస్టు చేసిన 8 నుంచి 12 గంటల్లోగా సదరు సమయం, ప్రాంతం, నిర్బంధించే ప్రదేశం గురించి పోలీసులు తప్పనిసరిగా వారితోపాటు సంబంధిత పోలీసు స్టేషనుకు జిల్లా న్యాయసహాయ సంస్థద్వారా టెలిగ్రాపిక్ పద్ధతిలో సమూదారం అందించాలి
5. నిర్బంధించే ప్రదేశంలోని దినచర్య పుస్తకంలో సదరు వ్యక్తి అరెస్టు వివరాలతోపాటు ఆ సమాచారం తెలియపరచిన అతడి తదుపరి స్నేహితుడుసహా ఏయే పోలీసు అధికారుల అదుపులో ఉన్నదీ తెలిపేలా వారి పేర్లు, ఇతర వివరాలు కూడా నమోదు చేయాలి.
6. అరెస్టు సమయంలో నిర్బంధితులను తప్పక, లేదా వారి విజ్ఞప్తి మేరకు కూడా పరీక్షించి అతని/ఆమె శరీరంపై చిన్నా పెద్ద గాయాలేవైనా కనిపిస్తే వాటిని అక్కడికక్కడే నమోదు చేయాలి. దీనిపై ‘తనిఖీ మహజరు’ తయారుచేసి నిర్బంధితులతోపాటు పోలీసు అధికారి కూడా సంతకం చేశాక, నకలును వారికిఅందజేయలి.
7. అరెస్టు చేసిన అధికారులు అతడిని తమ అదుపులో ఉంచుకున్న పక్షంలో సుశిక్షితుడైన వైద్యుడితో ప్రతి 48 గంటలకొకసారి వైద్య పరీక్షలు చేయించాలి. సదరు వైద్యుడు సంబంధిత రాష్ట లేదా కేంద్రపాలిత ప్రాంత ఆరోగ్య సేవల సంచాలకుడు నియమించిన ఆమోదిత వైద్యుల బృందంలోని వారై ఉండాలి. అంతేకాకుండా సంచాలకుడు ఇలాంటి వైద్యుల బృందాన్ని తాలూకా, జిల్లాస్థాయిలో కూడా నియమించి జాబితాను రూపొందించాలి.
8. నిర్బంధ మహజరుసహా పైన పేర్కొన్న అన్ని పత్రాల నకళ్లను  మేజిస్టేట్ రికార్డుల కోసం పంపాలి.
9. ప్రశ్నించే సమయం మొత్తం కాకపోయినా ఎంతో కొంత సమయంపాటు నిర్బంధితుడు తన న్యాయవాదిని కలుసుకునేందుకు అనుమతించాలి
10. అన్ని రాష్ట్ర జిల్లా కేంద్రాల్లో పోలీసు కంట్రోలు రూము ఉండాలి. అరెస్టు చేసే అధికారులు నిర్బంధితులకు సంబంధించిన అరెస్టు, నిర్బంధిత ప్రదేశాల సమాచారాన్ని 12 గంటల్లోగా అక్కడికి అందజేయాలి. సదరు సమాచారాన్ని కంట్రోలు రూములు ప్రస్పుటంగా కనిపించేలా నోటీసు బోర్డులో ప్రదర్పించాలి.

అరెస్టుపై కేంద్ర ఎగుమతి-దిగుమతి సుంకాల బోర్డు (CBEC) అనుసరించే విస్తృత మార్గదర్శకాలేమిటి?

కేసుల స్వభావం, నేర తీవ్రత, ఎగవేసిన సుంకం లేదా తప్పుదోవన వినియోగించుకున్న పన్ను మినహాయింపు పరిమాణంతోపాటు ఆధారాల స్వభావం, సాక్ష్యాలు తారుమారుచేసే అవకాశాలు, సాక్షులను ప్రభావితం చేయడం, దర్యాప్తులో సహకారం వగైరాలన్నటినీ ప్రతి కేసులోనూ దేనికదిగా పరిగణించి అరెస్టుపై నిర్ణయం తీసుకోవాల్సి ఉంటుంది. అరెస్టు అధికారం ప్రయోగించే ముందు జాగ్రత్తగా పరిగణనలోకి తీసుకోవాల్సిన అంశాలివే:-

1. నేరంపై సముచిత దర్యాప్తు జరిగిందని నిర్ధారించుకోవాలి;
2. అటువంటి వ్యక్తి అదృశ్యం కాకుండా చూడాలి;
3. వస్తువుల వ్యవస్థీకృత దొంగరవాణా, గోప్యతద్వారా దిగుమతి సుంకం ఎగవేతతో ముడిపడిన కేసులు;
4. దొంగపేర్లతో, ఉనికిలో లేని వ్యక్తులు/సంస్థల పేర్లతో ప్రచ్చన్న/బినామీ, ఎగుమతి/దిగుమతులకు పాల్పడే ఘరానా మోసగాళ్లు లేదా కీలక ఆపరేటర్లు వగైరా;
5. సుంకం ఎగవేత ఉద్దేశం ప్రస్పుటం కావడం, అపరాధచింతన/నేర మనస్తత్వం, స్పష్టంగా తెలిసే సందర్భాలు;
6. సాక్యాలను తారుమారు చేసే అవకాశాలను తప్పించడం;
7. సాక్షులను బెదిరించడం లేదా ప్రభావితం చేయడం;
8. భారీస్థాయిలో సుంకం లేదా సేవాపన్ను... కనిష్టంగా కోటి రూపాయలకు మించి... ఎగవేత

కేసు పెట్టదగిన (cognizable) నేరమంటే ఏది?

కేసు పెట్టదగిన నేరమంటే సాధారణంగా తీవ్ర నేరాల విభాగంలోకి వచ్చేవన్న మాట. ఇటువంటి వాటిపై ఎవరైనా పోలీసు అధికారికి నిర్బంధ అనుమతి పత్రం లేకుండా అరెస్టు చేయగల, కోర్టు అనుమతితో నిమిత్తం లేకుండా దర్యాప్తు ప్రారంభించగల అధికారాలుంటాయి.

విచారణార్హంకాని (Non-Cognizable) నేరమంటే ఏది?

విచారణార్హంకాని నేరమంటే సాపేక్షంగా తక్కువ తీవ్రత గలది. ఇటువంటివాటిపై నిర్బంధ అనుమతి పత్రం లేకుండా అరెస్టు చేసే, కోర్టు ఆదేశాలు లేకుండా దర్యాప్తు ప్రారంభించే అధికారాలు పోలీసులకు ఉండవు.

ఎంజీఎల్ కింద కేసు పెట్టదగిన, విచారణార్హంకాని నేరాలేవి?

ఎంజీల్ సెక్షన్ 73 (4) ప్రకారం పన్ను విధించదగిన వస్తువులు/సేవలపై పన్ను ఎగవేత రూ.2.5 కోట్లు దాటినప్పుడు అది కేసు పెట్టదగిన, బెయిలుకు వీల్లేని (non-bailable) నేరాలు.ఇతరత్రా నేరాలన్నీ విచారణార్హం కానివి, బెయిలు పొందగలిగినవే.

ఎంజీఎల్ కింద సముచిత అధికారి హాజరు ఉత్తర్వు (summons)లు ఎప్పుడు ఇవ్వగలరు?

సీజీఎస్టీ/ఎస్జిఎస్టీ అధీకృత అధికారి ఎవరైనా వ్యక్తిని తన ఎదుట హాజరు కావాల్సిందిగా సమన్లు జారీచేసేందుకు ఎంజీఎల్లోని సెక్షన్ 63 అధికారమిస్తోంది. సాక్ష్యమివ్వడానికి లేదా ఏదైనా పత్రం, వస్తువు సమర్పణకు లేదా సదరు అధికారి నిర్వహించే విచారణకు హాజరు కావాలంటూ సమన్లు ఇవ్వవచ్చు. పత్రాలు, ఇతర వస్తువులను కలిగి ఉన్న, నియంత్రిస్తున్న వ్యక్తి వాటిలో నిర్దేశిత పత్రాలను, వస్తువులను సమర్పించడానికి లేదా నిర్దేశిత అంశానికి సంబంధించిన అన్ని పుత్రాలను, వస్తువులను సమర్పించేందుకు సమన్లు జారీచేయవచ్చు.

హాజరు ఉత్తర్వులు అందుకున్న వ్యక్తి బాధ్యతలేమిటి?

సమన్లు అందుకున్న వ్యక్తి చట్ట ప్రకారం సదరు అధికారి సమక్షంలో స్వయంగాగానీ, తన అధీకృత ప్రతినిధి ద్వారాగానీ హాజరు కావాల్సి ఉంటుంది. అంతేగాక అధికారి ఆదేశం మేరకు పరిశీలనలోగల ఏ అంశంమీదనైనా వాస్తవాలను వెల్లడించాల్సి ఉంటుంది. దానితోపాటు అధికారి కోరిన పత్రాలు, ఇతర వస్తువులేవైనా అందజేయాల్సి ఉంటుంది.

హాజరు ఉత్తర్వులు అందుకున్నాగైర్హాజరైతే పరిణామాలేమిటి?

సమన్లు జారీచేసిన అధికారి సమకంలో నడిచే ప్రక్రియను న్యాయ విచారణ ప్రక్రియతో సమానంగా పరిగణించాల్సి ఉంటుంది. సమన్లలో పేర్కొన్న తేదీన సహేతుక కారణం లేకుండా గైర్హాజరైతే భారత శిక్షాస్మృతి (IPC) సెక్షన్ 174 కింద విచారణను ఎదుర్కొనాల్సి ఉంటుంది. సమన్ల స్వీకరణ నుంచి తప్పించుకునే ఉద్దేశంతో అదృశ్యమైతే సెక్షన్ 172 కింద విచారణను ఎదుర్కొనక తప్పదు. అలాగే కోరిన పత్రాలు, ఎలక్ట్రానిక్ రికార్డులు సమర్పించకపోతే సెక్షన్ 175 కింద, తప్పుడు సాక్ష్యమిస్తే సెక్షన్ 193 కింద విచారణను ఎదుర్కొనాల్సి ఉంటుంది. ఇవికాకుండా సమన్లు జారీచేసిన సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ అధికారి ఎదుట హాజరుకాకపోతే ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 66 (3)(d) అదనంగా రూ.25వేల జరిమానా చెల్లించాల్సి ఉంటుంది.

హాజరు ఉత్తర్వుల జారీకి మార్గదర్శకాలేమిటి?

క్షేత్రస్థాయిలో సమన్ల నిబంధనల దుర్వినియోగాన్ని అరికట్టేందుకు కేంద్ర ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖలోని రెవెన్యూ విభాగంలోగల సీబీఈసీ సమయానుకూలంగా మార్గదర్శకాలు జారీ చేస్తోంది. వీటిలో ముఖ్యమైన కొన్నిటిని దిగువన చూడవచ్చు:-

1. పన్ను చెల్లింపుదారులు సహకరించని సందర్భాల్లో చివరి మార్గంగా మాత్రమే సమన్లు జారీచేయాలి. అయితే, ఉన్నతస్థాయి పాలకవర్గంపై వీటి వినియోగానికి వీలులేదు.
2. సమన్లలో భాష కరినంగా, న్యాయప్రక్రియానుసారంగా ఉండకూడదు. అలా ఉంటే వాటిని అందుకున్నవారు చిరాకు, మానసిక ఒత్తిడులకు లోనవుతారు.
3. పర్యవేక్షకులు (Superintendents) సమన్లు జారీచేసినట్లయితే అందుకు దారితీస్తున్న కారణాలేమిటో లిఖితపూర్వకంగా వివరించి, సహాయ కమిషనర్ స్థాయికి తగ్గని అధికారి నుంచి లిఖితపూర్వక ముందస్తు అనుమతి పొందాలి.
4. నిర్వహణ పరమైన కారణాలవల్ల లిఖితపూర్వక ముందస్తు అనుమతి పొందడం సాధ్యంకాకపోతే మౌఖిక/ ఫోన్ ద్వారా సదరు అధికారి నుంచి అనుమతి తీసుకోవచ్చు. అలాగే సదరు అనుమతిని లిఖితరూపంలోకి మార్చి అదికారికి తెలియజేయడంద్వారా సత్వర అనుమతి సాధించవచ్చు.
5. సమన్లు జారీచేసిన అన్ని కేసులలో వాటిని జారీచేసిన అధికారి ఒక నివేదిక లేదా విచారణ ప్రక్రియను క్లుప్తంగా కేసు పైలులో నమోదుచేసి, సమన్ల జారీకి అనుమతించిన ఉన్నతాధికారికి సమర్పించాలి.
6. ఒక పెద్ద కంపెనీ లేదా ప్రభుత్వరంగ సంస్థలకు చెందిన సీఈవో, సీఎఫ్ వో , జనరల్ మేనేజర్ వంటి ఉన్నతస్థాయి పాలకవర్గ అధికారులకు ప్రాథమిక స్థాయిలో సాధారణంగా సమన్లు జారీచేయకూడదు. దర్యాప్తు సందర్భంగా నిర్ణయం తీసుకోవడంలో వారి పాత్రవల్ల రాబడికి నష్టం వాటల్లినట్లు సూచనప్రాయ ఆధారాలు లభించినప్పుడు మాత్రమే వారికి సమన్లు జారీచేయవచ్చు.

హాజరు ఉత్తర్వుల జారీలో తీసుకోవాల్సిన ముందు జాగ్రత్తలేమిటి?

ఒక వ్యక్తికి సమన్లు జారీచేయడంలో సాధారణంగా తీసుకోవాల్సిన జాగ్రత్తలు ఇవే:

1. నిర్దిష్ట సమర్థనకు అవకాశంలేని పక్షంలో హాజరు కోరుతూ సమన్లు జారీ చేయరాదు. విచారణ చేపట్టే పరిస్థితులలో, వ్యక్తి హాజరు అవసరమని పరిగణిస్తే మాత్రమే సమన్ల జారీ అధికారాన్ని వినియోగించాలి.
2. సాధారణంగా అయితే పదేపదే సమన్లు జారీచేయకూడదు. ఆచరణాత్మకంగా, నిందితుల వాంగ్మూలాన్ని కనీస సంఖ్యలో హాజరుతోనే నమోదు చేయాలి.
3. సమన్లలో పేర్కొన్న హాజరు సమయాన్ని తప్పక పాటించాలి. ఒక వ్యూహంలో భాగంగా జాగ్రత్తగా ఆలోచించి నిర్ణయం తీసుకున్న సందర్భాల్లో తప్ప ఏ వ్యక్తి తన వాంగ్మూలం నమోదుకోసం గంటల తరబడి వేచిచూసే పరిస్థితి కల్పించరాదు.
4. ముఖ్యంగా కార్యాలయ పనివేళల్లో వాంగ్మూలాలను నమోదు చేయాలి; అయితే, కేసులో వాస్తవాలకు అనుగుణంగా వాంగ్మూలం నమోదుకు సమయం, స్థలాలకు సంబంధించి మినహాయింపు ఇవ్వొచ్చు.

సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ అధికారులకు సహాయపడేందుకు ఏ స్థాయి అధికారులు అవసరమరొతారు?

జవాబు: ఎంజీఎల్ లోని సెక్షన్ 65 కింద సదరు చట్టం అమలులో సీజీఎస్టీ/ఎస్జీఎస్టీ అధికారులకు సహాయపడేందుకు దిగువ పేర్కొన్న స్థాయులలోని అధికారులకు సాధికారత కల్పించారు. ఈ మేరకు ఎంజీఎల్ లో నిర్దేశించిన కేటగిరీలు ఇలాఉన్నాయి:-

1. పోలీస్;
2. కస్టమ్స్
3. కేంద్ర/రాష్ట్రాలలో జీఎస్టీ వసూళ్ల అధికారులు;
4. కేంద్ర/రాష్ట్రాలలో భూమి శిస్తు వసూళ్ల అధికారులు;
5. అందరు గ్రామదికారులు;
6. కేంద్ర/రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు గుర్తించిన ఇతర కేటగిరీల అధికారులు.

ఆధారం : సెంట్రల్ బోర్డ్ అఫ్ ఎక్సైజ్ మరియు కస్టమ్స్